Асоба і час: Эдвард Вайніловіч

Рэфарматар, арганізатар, палітык, мецэнат, мысліцель, беларускі Сталыпін, мінскі Бісмарк… Усё пра яго. І ўсё ж «Эдвард Вайніловіч і Чырвоны касцёл» – у такім звязку часцей за ўсё ўзгадваюць гэтае імя беларусы. Але ж вядомы мецэнат будаваў і касцёлы, і цэрквы, і сінагогі, і мячэці. Ды і ўвогуле гэтая асоба ўвайшла ў гісторыю не толькі нашай краіны, але і Польшчы, і іншых.

У цэнтры Мінска шмат месцаў, будынкаў, вуліц і вулак, звязаных з Эдвардам Вайніловічам, чалавекам, улюбёным у горад. Таму падчас павольнага шпацыру па беларускай сталіцы звярніце ўвагу: былы «губернатарскі домік», будынак Міністэрства унутраных спраў, Дом Ваньковічаў, тэатр імя М. Горкага – гэтыя кропкі і кропачкі памятаюць «беларускага Сталыпіна». Таму пры падтрымцы нацыянальнага агенцтва па турызме была прадстаўлена пешая экскурсія «На крылах веры і розуму: Мінск Эдварда Вайніловіча».

Цікава, што ў 1931 годзе, праз 2 гады пасля смерці Вайніловіча, у Вільне была выдадзена кніга «Успаміны» на польскай мове, якую праз 76 гадоў надрукавалі і ў Мінску. Гэтыя ўспаміны перадаў сам Вайніловіч свайму сябру Раману Скірмунту.

З першых старонак даведваемся, што «Вайніловічы не прыйшлі ні з Усходу, ні з Захаду – яны карэнныя, мясцовыя, костка ад косткі, кроў ад крыві таго народа, які калісьці хаваў сваіх продкаў у гэтых курганах і родную беларускую зямлю сахой араў».

Эдвард Вайніловіч нарадзіўся ў вёсцы Сляпянка ў 1847 годзе ў доме сваіх дзядкоў. Зараз гэты будынак – зыходны пункт экскурсіі. Тут бабуля з дзядулем заўсёды чакалі ўнука, бавілі «дзіцячы час» разам.

Дом Ваньковічаў у 1977-м (вышэй) і зараз

Дарэчы, яго сям'я належала да вядомага герба «Сыракомля» і мела ўласную традыцыю – «праца, грамадская дзейнасць і адданасць Радзіме». Дзед і дзядзька Эдварда былі маршалкамі слуцкай шляхты, бацька – суддзёй, а маці (з роду Манюшкаў) перадала сыну гарачую любоў да роднага краю. Маленькага Эдварда навучалі дома на польскай і французскай мовах, а калі надышоў час рыхтавацца да школы – то і на рускай. Праз некаторы час слуцкая гімназія, якая лічылася найлепшай у тым краі і існавала на сродкі Радзівілаў, атрымала выдатнага вучня.

Пазней Эдвард атрымаў тэхнічную і сельскагаспадарчую адукацыю і пачаў актыўна займацца сельскагаспадарчай дзейнасцю ва ўласным маёнтку. Цаніў і папулярызаваў беларускую прадукцыю, выступаў за выкарыстанне сучаснай тэхнікі і арганізоўваў сіндыкаты. Вялікі патрыёт сваёй роднай зямлі, хаця ж меў магчымасць жыць, працаваць і нават займаць вельмі перспектыўныя пасады ў замежных краінах. Дарэчы, на такія прапановы адказваў адмовай і заставаўся на радзіме.

Дзякуючы Эдварду Вайніловічу Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі стала ўзорным і цэнтральным у літоўска-беларускім краі. На яго ў сваёй дзейнасці аглядаліся сельскагаспадарчыя таварыствы астатніх літоўска-беларускіх губерняў.  

Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі

У Мінску на адным з прыёмаў у мінскага губернатара князя Трубяцкога ён выпадкова пазнаёміўся з яшчэ мала вядомым Пятром Сталыпіным, які тады назваў Вайніловіча «мінскім Бісмаркам» за ўпартасць у адстойванні інтарэсаў таварыства. Аб неверагодным аўтарытэце Вайніловіча сведчыў такі факт, што калі землеўласнікі дакладна не ведалі адрас Вайніловіча, то пісалі на канверце проста «Пан Эдвард. Мінск», і лісты даходзілі да адрасата ў 90-тысячным горадзе.

Ацэньваючы ўплыў Эдварда Вайніловіча на дваран Мінскай губерні, граф Іпаліт Корвін-Мілеўскі ў сваіх мемуарах паважліва напісаў, што Вайніловіч стварыў самым шляхетным кіраўніцтвам сваю «Мінскую дзяржаўку».

Сястра Эдварда – Ядвіга Кастравіцкая – актыўная, інтэлігентная і гасцінная жанчына часта ладзіла «палітычныя абеды». Гасцей частавалі «старкай Вайніловічаў», вяліся павольныя гутаркі, а часам і палкія дэбаты. Быць запрошаным на такую сустрэчу лічылася за вялікі гонар, а сама васьміпакаёвая кватэра Ядвігі пераўтварылася ў своеасаблівы цэнтр грамадска-палітычнага жыцця. Глядзіце, вось тут, у доме па вуліцы Захараўскай, на другім паверсе збіраўся тагачасны «прагрэсіўны вышэйшы свет».

Дом, дзе жыла Ядвіга Кастравіцкая

Крочым далей? Будынак тэатра імя М. Горкага (былая сінагога) таксама ўзводзіўся пры падтрымцы Эдварда Вайніловіча. Дарэчы, ён рабіў ахвяраванні храмам розных канфесій. Напрыклад, у Макранах ён узвёў праваслаўную Георгіеўскую царкву, а побач – каталіцкі касцёл. У Клецку для яўрэяў пабудаваў сінагогу. Але ж мы шпацыруем па Мінску.

10 чэрвеня 1897 г. у прыватным жыцці Эдварда Вайніловіча здарылася трагедыя – памёр яго дванаццацігадовы сын Сымон, які пасля зробленай аперацыі па выдаленню міндалін заразіўся шкарлятынай, эпідэміяй, якая бушавала ў Еўропе. А 12 лютага 1903 г., не дажыўшы аднаго дня да свайго 19-годдзя, памерла іх дачка Алена, верагодна, ад запалення лёгкіх. Жадаючы захаваць памяць аб сваіх дзецях, Эдвард Вайніловіч вырашыў пабудаваць касцёл у гонар Святога Сымона і Святой Алены, якія былі святымі заступнікамі яго дзяцей:" «... і выбраў для гэтага Мінск — горад, у якім я зрабіў найбольшую частку маёй грамадскай працы і ў якім будаўніцтва другой святыні было найбольш патрэбна. Пры гэтым хацеў, каб у Мінску была святыня, якая б мела пэўную своеасаблівасць».

Касцёл у гонар Святога Сымона і Святой Алены ў Мінску

Эдвард Вайніловіч абраў раманскі стыль для новага касцёла, бо, як сам адзначаў, у часы росквіту раманскага стылю ў Еўропе хрысціянства яшчэ не было падзелена на каталіцтва і праваслаўе:

«Я не жадаў спыняцца на гатычным стылі, па-першае, таму, што ён стаў вельмі распаўсюджаны на той час пры будаўніцтве каталіцкіх святынь у Расіі, па-другое, таму, што ён вельмі адрозніваўся ад стылю праваслаўных храмаў, якія існавалі ў нашым краі, і гэтым як бы падкрэсліваў падзел па веравызнанні класаў нашага грамадства, бо пераважная частка сялянства была праваслаўная, а землеўласнікі — каталікамі, і я спыніўся на раманскім стылі, росквіт якога прыпадае на час, калі ўсходняя Царква існавала ў еднасці з Рымам». Касцёл стаў самым вялікім у Мінску і атрымаў неафіцыйную назву «Чырвоны касцёл» дзякуючы колеру цэглы, з якой быў пабудаваны. І нават зараз тая чырвоная цэгла добра памятае імя мецэната, а ўтульны і невялікі сквер побач з Касцёлам названы ў гонар Эдварда Вайніловіча.

Сквер Эдварда Вайніловіча

Прах Эдварда Вайніловіча быў перавезены з Польшчы і перапахаваны ў Чырвоным касцёле. Апошняя воля мецэната была звязана з роднай зямлёй: спадчынніка сваіх уладанняў заклікаў, «каб ён ішоў дарогамі, пракладзенымі яго продкамі ў меру сіл і здольнасцей. А як жылі ранейшыя ўладальнікі гэтай зямлі, раскажуць мясцовыя традыцыі, раскажуць добрыя людзі…».

Сапраўды, не толькі расказвалі і расказваюць, але і паказваюць: такі маршрут праз цэнтр сучаснага Мінска дапаможа убачыць і адчуць мінулае. Канешне, калі ведаць, у які бок глядзець. Расказвае Вольга Жвірко, экскурсавод:

«Мая аўтарская экскурсія прысвечана асобе Эдварда Вайніловіча і яго ўкладу ў развіццё Мінска. Чаму гэта важна? Па вялікім рахунку, мала хто з дзеячаў канца XIX – пачатку XX ст. столькі сіл уклаў у развіццё горада, так моцна яго любіў… Тэма любові – актуальная ў любы час. Намаганнямі актывістаў, у тым ліку і прафесара Адама Мальдзіса, у Мінску з'явіўся сквер імя Э. Вайніловіча, мы маем такую цудоўную «пляцовачку». Бо сапраўды, першае, што прыходзіць на памяць, калі ўзгадваем Вайніловічаў – гэта Чырвоны Касцел. Але мала хто ведае, што Эдвард сам нарадзіўся ў Мінску; у нашым Архікафедральным касцёле Iмя Найсвяцейшай Панны Марыi ён быў ахрышчаны. Сённяшні будынак Міністэрства унутраных спраў быў узведзены спецыяльна для сельскагаспадарчага банка, адзін з заснавальнікаў якога – Эдвард Вайніловіч. Бачыце, насамрэч цэнтральныя вулачкі Мінска памятаюць яго крокі. Вывучэннем асобы Эдварда Вайніловіча займаюцца не толькі беларускія даследчыкі, але і польскія. Напрыклад, была выдадзена, а пасля і перакладзена на беларускую мову, кніга журналісткі Гізэлі Хмялеўскай «Церні крэсаў». Гэта бібліяграфічная рэдкасць, але ў бібліятэцы Чырвонага касцёла можна пазнаёміцца з выданнем. Канешне, для даследчыкаў хапае працы. На жаль прамых нашчадкаў Вайніловіча не засталося, але ёсць сваякі па яго пляменніцы. Яны жывуць у Польшчы, але часам наязджаюць у Беларусь. Ведаеце, гэта вялікая раскоша мець сувязь з людзьмі, у якіх цячэ і кроў Эдварда Вайніловіча, бясконца ўлюбёнага ў нашу краіну і Мінск.

Будзе цікавая гэта экскурсія для замежных гасцей? Ці ўсё ж такі праграма больш разлічана на сталічных жыхароў?

Безумоўна. У першую чаргу цікава будзе нашым суседзям з Польшчы, але і падарожнікам з іншых краін таксама! Ды і самім беларусам карысна даведацца пра незвычайныя факты. Вайніловіч быў звязаны з кіраваннем Нясвіжскай ардынацыяй: нездарма ў мясцовым касцёле з'явілася дошка ў яго гонар. А яшчэ ж былі Слуцкія, Капыльскія, Клецкія ўладанні… Я лічу, што асабліва тыя, хто мае беларускія карані, але жыве за мяжой, вельмі зацікавіліся б гэтай тэмай. Увогуле Эдвард Вайніловіч – «універсальная» асоба, яго прынцыпы, правілы, агульначалавечыя каштоўнасці заўсёды прывабліваюць людзей з розных краін. А колькі ўвагі ён удзяляў дабрачыннасці! У апошнія гады свайго жыцця займаўся ўтрыманнем прытулку для сірот. Думаю, што нашчадкі тых дзяцей жывуць, яны могуць знаходзіцца ў любой кропцы нашай зямлі».

Аўтар: Вераніка Барысёнак